ΝΕΑ των ΦΙΛΙΑΤΩΝ

Ο πόλεμος του 1940 μέσα απ’ τα μάτια ενός παιδιού

                              του Χρυσόστομου Ζούλα

 Ο Οκτώβρης του 1940 είναι στις τελευταίες μέρες του. Οι μεγάλοι έχουν ανησυχίες και όλο σιγοψιθυρίζουν για άσχημη κατάσταση, για πόλεμο και διάφορα άλλα- ήμουν 9 χρονών τότε και αυτά τα θέματα, για τα παιδιά της ηλικίας μου ήταν πράγματα ακαταλαβίστικα.

   Τότε οι στρατιωτικές μονάδες αποτελούνταν από ντόπιους, ο θείος Σταύρος -αδελφός της μάνας μου- είχε επιστρατευθεί και υπηρετούσε στο τάγμα Φιλιατών. Αυτός έφερνε κάποια νέα από το τάγμα.

Ξημερώνει η Δευτέρα 28η Οκτωβρίου 1940: Την  πρωινή φθινοπωρινή  ηρεμία ταράζουν κάποιοι θόρυβοι, που έμοιαζαν σαν κανονιοβολισμοί. Και να σκάει η πρώτη οβίδα στο Φιλιάτι. Έπεσε κοντά  στο εργοστάσιο ηλεκτρικής παραγωγής των αδελφών Αγγελόπουλου. Η δεύτερη -όπως μάθαμε αργότερα- έπεσε στο στενό δρόμο του τότε ξενοδοχείου ΒΕΝΕΤΗ, με θύματα το Δήμαρχο Φιλιατών Παναγιώτη Κύρκο, και τον γιο του Δημήτρη.

   Πανικός στο σπίτι. Να φύγουμε προς την σωτηρία. Ο πατέρας μαζεύει από το συρτάρι τα χρυσαφικά, δακτυλίδια, αλυσίδες και άλλα, τα βάζει σε ένα μεγάλο μαντίλι. Η μάνα μαζεύει λίγα πρόχειρα ρούχα, κυρίως παιδικά, και κάνει ένα μικρό μπογαλάκι. Εμείς τα παιδιά  μαζεύουμε… παιγνίδια.  Φεύγουμε από το σπίτι με τα μπογαλάκια στο χέρι, φτάνουμε στου Τάκα, καταβαίνουμε στη Μιχάλιαρη, μαζί με άλλους Φιλιαταίους που ήδη ανταμώναμε στο δρόμο- βρήκαμε τη μεγάλη γράβα που ήταν εκεί και βολευτήκαμε φοβισμένοι.

 Το απόγευμα της ίδιας μέρας τις 28^η Οκτωβρίου, γύρω στις 5, οι Ιταλοί είχαν έρθει πάνω από τη γράβα και έδωσαν εντολή ν’ ανέβουμε όλοι επάνω στου Τάκα. Ξεκινήσαμε την ανηφόρα, προχωρήσαμε μέσα από ιταλούς στρατιώτες και βρεθήκαμε μπροστά στο επιτελείο των ιταλών αξιωματικών. Στη γραμμή ένας ένας, έψαχναν τον κόσμο και ότι έβρισκαν πολύτιμο το αφαιρούσαν αδιάντροπα. Ο πατέρας μου κατάλαβε τι γινόταν και μου έδωσε το σφιχτοδεμένο μαντίλι με τα χρυσαφικά κ. α. Έτσι τα γλιτώσαμε, αφού τα μικρά δεν μας έψαξαν.

Φύγαμε, γυρίσαμε στο Φιλιάτι αλλά δεν πήγαμε στο σπίτι μας, γιατί κυκλοφορούσε η φήμη ότι θα μας σφάξουν οι μουσουλμάνοι. Δεν έγιναν σφαγές, η φημολογία είχε σκοπό το φόβο για άνετο πλιάτσικο των σπιτιών μας. Πηγαίνουμε και μένουμε στο σπίτι του θείου Σταύρου στο κέντρο της κάτω πλατείας, εκεί που σήμερα είναι ο κινηματογράφος του Δάλλα.     

Η νύχτα ήταν βροχερή, ο φόβος, η ανησυχία έκδηλη όχι μόνο σε κάθε κίνηση, αλλά και στη ματιά. Ημερώνουν λίγο τα τρομαγμένα πρόσωπα, βοηθάει το ζεστό τσάι που έφτιαξε η γιαγιά Ευγενία. Οι εκρήξεις του πυροβολικού συνέχιζαν όλη τη νύχτα δίνοντας ένα κόκκινο χρώμα στα σύννεφα που κάλυπταν τον ουρανό και έτρεχαν λες και ήθελαν κι’ αυτά να σωθούν.

Όλη τη νύχτα οι Ιταλοί κουβαλούσαν διάφορα υλικά , που θα τα χρησιμοποιούσαν στην πολεμική επιχείρηση και γέμισαν την κάτω πλατεία. Το μεγάλο κτίριο, καφενείο του Σπύρο Κώτση κι αργότερα χειμερινό σινεμά του Δάλλα- το γέμισαν με τρόφιμα και ποτά. 

Την άλλη μέρα 29 Οκτωβρίου, πρωί πρωί φεύγουμε για τη Σπάταρη. Εκεί είχε ο πατέρας φίλο τον μουσουλμάνο Σάκο Μπράχο, που μας φιλοξένησε. Από το φίλο του πατέρα μάθαμε  ότι το σπίτι μας στους Φιλιάτες είχε λεηλατηθεί και δεν είχαν αφήσει τίποτα, ούτε τα καλώδια του ηλεκτρικού. Τα δυο καταστήματα μας επίσης τα είχαν λεηλατήσει. Οι  Ιταλοί πήραν ότι καλύτερο υπήρχε από τα σπίτια και μαγαζιά που λεηλατούσαν και αφήναν τα υπόλοιπα για τους μουσουλμάνους.

Μείναμε μερικές μέρες στη Σπάταρη. Οι μεγάλοι όλο κουβέντιαζαν για τα συμβαίνοντα, κι εμείς παίζαμε. Ο πόλεμος πιο πέρα συνεχιζόταν. Κάπου-κάπου ακούγαμε κάποιο θόρυβο στον ουρανό. Ήταν κάποιο αεροπλάνο που εμείς τότε το μαθαίναμε, και το βλέπαμε πολύ ψηλά στον ουρανό σαν μικρό κοράκι. Πολυβολούσαν τα αντιαεροπορικά πολυβόλα που είχαν στου Στέρα, τα Ελληνικά αεροπλάνα. «Βίβα Ντούτσε. Βίβα Ντούτσε» φώναζαν όταν νόμιζαν ότι πέτυχαν κάποιο εχθρικό Ελληνικό αεροπλάνο και γέμιζαν με δάκρυα και πόνο τα δικά μας ματάκια.

Γυρίσαμε μετά μερικές μέρες στους Φιλιάτες και φιλοξενηθήκαμε σε άλλο Αλβανικό σπίτι φίλου και συνεργάτη του πατέρα, του Σέλφου Μαχμούτη. Ο γιος του ήταν γεωπόνος και ήταν υπεύθυνος οργανωτής του ορνιθοτροφείου που είχαν δημιουργήσει οι Ζουλαίοι στον Πύργο, στο Ράι. Το σπίτι του Σέλφου ήταν δεξιά όπως πηγαίναμε για τη Σπάταρη.   

   Εμάς τα παιδιά μας πήρανε οι Ιταλοί και μας εντάξανε στη φασιστική νεολαία τους. Ρούχα τα ίδια σχεδόν με τα ρούχα που φορούσαμε στη νεολαία του Μεταξά. Κατάμαυρα, όπως ταιριάζει σε μια δικτατορία, γραβάτα για να είμαστε ωραίοι και σοβαροί, λες και η δικτατορία είναι ένα σοβαρό καθεστώς. Μας μάζευαν στο Τζαμόπουλο και μας μάθαιναν τραγούδια του φασισμoύ-  μας έδιναν σοκολάτες και μπισκότα. 

Ένα βράδυ  κύκλωσαν οι Ιταλοί το σπίτι που μας φιλοξενούσε και συλλάβανε τον πατέρα μου Μάρκο Ζούλα και τον θείο μου Στέφανο Γραμματικό. Τι είχε γίνει; Όταν σκοτώθηκε από ελληνική βόμβα ο ιταλός συνταγματάρχης στου Τάκα κάποιοι ρουφιάνοι Τσάμηδες είπαν ότι ο καπετάν Μάρκος έδωσε το σύνθημα στο ελληνικό πυροβολικό να ρίξει από τη Ντούλκα, ανοίγοντας μια ομπρέλα. Κάθισαν μερικές μέρες στα κρατητήρια σε άθλιες συνθήκες και με πιέσεις να μαρτυρήσουν. Όμως οι δικοί μου δεν είχαν ιδέα και το έκτακτο στρατοδικείο των ιταλών τους αθώωσε.  Δεν θυμάμαι την ημερομηνία της απελευθέρωσης τους, αλλά θυμάμαι πως εκείνο το βράδυ κάηκε το ζαχαροπλαστείο του Λεβέτσιου. Ήταν εκεί ψηλά, στου Γκιζά και οι φλόγες  φώτιζαν τους Φιλιάτες.